Nowotwory (w języku łacińskim „neoplasma”, czyli nowa tkanka) to grupa chorób, gdzie dochodzi do nieprawidłowego tworzenia. Komórki, w których toczy się przemiana nowotworowa mnożą się w sposób niekontrolowany i nie różnicują w typowe komórki tkanki, z której się wywodzą. Podczas licznych, bardzo dynamicznych podziałów, mnogie komórki potomne nie dojrzewają, posiadają ponadto grono cech obcych prawidłowym, zróżnicowanym komórkom organizmu człowieka, zarówno pod względem budowy cytologicznej jak i zakresu pełnionych funkcji (tracą swoje podstawowe funkcje bądź zyskują nowe).

Początkowym etapem rozwoju nowotworu z punktu widzenia cytopatologii jest powstanie w zdrowym narządzie tzw. zmiany przednowotworowej (z komórkami dysplatycznymi). Jest to patologia, w której stwierdza się cechy cytologiczne odróżniające ją od stanu prawidłowego oraz zaburzenia w architekturze tkanki wskazujące na wczesny krok w kierunku transformacji nowotworowej. W ocenie pod mikroskopem stwierdza się atypię- zaburzenia budowy komórek (polimorfizm, nieprawidłowości jąder) jak i ich dojrzewania i różnicowania (liczne mitozy) oraz struktury (utrata biegunowości komórek i warstwowości jąder). Do czasu, gdy zaburzone różnicowanie jest ograniczone do warstwy nabłonkowej (dysplazja dotyczy głównie nabłonka i tkanki łącznej) i nie ulega inwazji do głębszych tkanek nie może być jeszcze uznana za złośliwy nowotwór inwazyjny (np. rak przedinwazyjny piersi (in situ), śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy (łac. neoplasia intraepithelialis cervicalis, ang. cervical intraepithelial neoplasia).

Stan przednowotworowy to sytuacja, choroba, związana ze zwiększonym statystycznie ryzykiem rozwoju nowotworu inwazyjnego. Chorzy obciążeni, u których postawiono dane rozpoznanie, powinni być objęci ścisłą opieką i pozostawać pod obserwacją, okresową kontrolą również z wykorzystaniem technik inwazyjnych, co umożliwia wczesne wykrycie zmian przednowotworowych i zapobieganie transformacji złośliwej gdy w pełni skuteczne leczenie jest możliwe. Przykładem jest wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) - choroba o nie do końca poznanej etiologii, w przebiegu której istnieje zwiększone ryzyko rozwoju raka jelita grubego. Kobiety powinny wykonywać regularnie kontrolne badania w celu szybszego wykrycia np. raka szyjki macicy, natomiast mężczyźni np. raka prostaty.