Reklama:

Wynaczynienie cytostatyków

Paulina Cichon

Ten tekst przeczytasz w 9 min.

Wynaczynienie cytostatyków

medforum

Chemioterapia

Chemioterapeutyki podawane są pacjentom onkologicznym zarówno w monoterapii, jak i w terapii skojarzonej. Z wyborem dożylnej drogi podania wiąże się duże ryzyko powikłań, również ich wynaczynienie. Nazywamy tak niezamierzony wyciek leku do przestrzeni okołonaczyniowej. Częstość szacuje się nawet na 6,5 % chorych poddawanych rocznie chemioterapii systemowej. Jego konsekwencje mogą być różne, niekiedy bardzo poważne. 

Reklama:

Przed przystąpieniem do podania leku cytostatycznego należy zwrócić uwagę na zalecane przez producenta dawkowanie oraz stężenie końcowe leku w mieszaninie. Terapia lekami o działaniu potencjalnie nekrotycznym powinna odbywać się w szpitalu, pod obserwacją wykwalifikowanego personelu. Chory powinien być świadomy wszelkich możliwych objawów, działań niepożądanych samego leku bądź ich skojarzeń. Szybka reakcja odgrywa ogromną rolę w zapobieganiu odległym powikłaniom wynaczynienia. Z punktu widzenia technicznego, na miejsce wkłucia wenflonu do podania chemioterapii powinno się wybierać grubsze żyły, unikając okolic stawów.  U pacjentów po wielokrotnych wkłuciach, gdy każde kolejne zakładane są z trudem bądź do naczyń wielokrotnie kaniulowanych powinno się rozważyć czasowe założenie wkłucia centralnego. Sprzęt do podawania chemioterapii powinien być najwyższej jakości. Nie powinno się stosować tych  z mało plastycznych materiałów, które mogą drażnić śródbłonek naczyń. Poza tym igły, strzykawki, zestawy do przetoczeń, pojemniki z płynami infuzyjnymi powinny być ze sobą kompatybilne- aby nie doszło do mikroprzecieku na złączach pomiędzy nimi. Podaż leków do naczyń obwodowych powinna odbywać się w miarę możliwości za każdym razem przez nową kaniulę, zakładaną w inne miejsce- ściana żyły wielokrotnie nakłuwanej staje się słabsza, bardziej podatna na uszkodzenia i pęknięcia. Jeśli istnieje konieczność założenia dwóch wkłuć w krótkim odstępie czasu, nie powinno się kaniulować żyły dystalnie do miejsca ostatniego wkłucia. Do zabezpieczenia kaniuli powinny być stosowane opatrunki przezroczyste, umożliwiające obserwację miejsca jej wniknięcia pod skórę. Chemioterapeutyki powinny być podawane w powolnym wlewie, ze stałą prędkością, w miarę możliwości po unieruchomieniu kończyny. Zmiany prędkości przepływu, przyspieszenie, spowolnienie lub opór mogą sugerować dyslokację kaniuli czy jej niedrożność, należy wówczas przerwać wlew. Aby zminimalizować ryzyko zakażeń wkłucia, czynności wokół dostępu naczyniowego pacjenta powinny odbywać się zgodnie z obowiązującymi procedurami, z zachowaniem absolutnej jałowości środowiska. 

Miejscowe skutki wynaczynienia

Wynaczynienie należy podejrzewać, jeżeli pacjent zgłasza uczucie bólu, palenia, kłucia lub jakiegokolwiek dyskomfortu w okolicy miejsca podaży leku zaraz po rozpoczęciu lub w trakcie infuzji czy nawet po jej zakończeniu. Dodatkowo obserwuje się obrzęk, zaczerwienienie skóry, mogą pojawiać się pęcherze surowicze w okolicy podania jako pierwszy objaw miejscowej reakcji zapalnej. Zaleca sie natychmiast wstrzymać dalszą podaż leku dożylnego, pozostawiając kaniulę w miejscu wkłucia. Nie należy jej szybko usuwać- przeciwnie, podłączyć strzykawkę jednorazową i powoli aspirować możliwie największą ilość roztworu leku cytotoksycznego, który pozostał w naczyniu lub przedostał się do tkanek. Można, dla lepszej kontroli szerzenia się miejscowej reakcji zapalnej zaznaczyć na skórze obszar pierwotnego wynaczynienia(np. flamastrem). Kaniulę usuwa się dopiero po aspiracji resztki leku z naczynia. Podczas wszystkich czynności powinno się unikać kompresji tkanek, aby dodatkowo ich nie traumatyzować. Zaleca się ponadto pozostanie w pozycji leżącej, uniesienie kończyny i unieruchomienie jej.

Postępowanie po wynaczynieniu

Po wynaczynieniu większości leków cytotoksycznych stosuje się chłodny, suchy okład- wilgoć może powodować macerację tkanek i dalsze rozprzestrzenianie się płynu infuzyjnego śródtkankowo. Ponad to potencjał toksyczny chemioterapii ogranicza się w niższych temperaturach. Okrywanie zimnymi okładami zaleca się powtarzać kilka razy dziennie. Prze szerokich obszarach uszkodzenia stosuje się okłady z 99% dimetylosulfotlenku (DMSO) i pozostawia do wyschnięcia (bez zakrywania) - środek ten jako silny antyoksydant (też środek przeciwzapalny) zmniejsza obrzęk, ogranicza miejscową reakcję zapalną, poprawia miejscowo zaopatrzenie w krew i stymuluje gojenie się ran. Odmienne jest postępowanie przy wynaczynieniu pochodnych alkaloidu barwinka (np. winkrystyna). Tu zaleca się ciepłe suche okłady - aby zwiększyć przepływ krwi i rozcieńczyć skumulowany w tkankach lek. Niekiedy praktykuje się techniki miejscowego usuwania cytostatyku z miejsca wynaczynienia wraz z uszkodzonymi, martwiczymi już tkankami. Poza wyżej wymienionymi można stosować hydrokortyzon, leki przeciwhistaminowe, i oczywiście przeciwbólowe. 

Powikłania odległe

Miejsce wynaczynienia musi być ściśle obserwowane. Jeżeli pomimo podjętych działań wystąpią owrzodzenia, chory wymaga konsultacji chirurga- oceny wskazań do miejscowego opracowania ran. W przypadku rozległej martwicy, powikłanej zakażeniem przeprowadza się zabiegi wielokrotnego oczyszczenia, włącza antybiotykoterapię, niekiedy w warunkach szpitalnych. Ostatecznie dla uzyskania zadowalającego efektu kosmetycznego, po uzyskaniu jałowych posiewów kładzie się przeszczepy na rozlegle ubytki tkanek. Interwencji ortopedycznej wymagają powikłane lub masywne wynaczynienia okolicy stawów, w bliskości ścięgien i przyczepów, dające w odległym okresie przykurcze ograniczające aktywność chorego. Dla zmniejszenia ryzyka wynaczynienia, u selekcjonowanych chorych w trakcie długotrwałej terapii, przy trudnościach w zapewnieniu pewnego dostępu rozważa się implantację portów naczyniowych. Są one bezpieczniejsze niż typowe wkłucia obwodowe, umożliwiają wielokrotną podaż leków, również tych silnie toksycznych. Są implantowane w ośrodkach specjalistycznych i oddziałach chirurgicznych najczęściej podczas hospitalizacji jednodniowych.