W latach 60-tych XX wieku w piśmiennictwie medycznym pojawiły się opisy pacjentów z celiakią oraz współistniejącymi nowotworami przewodu pokarmowego. Szczególnie często opisywano w tej grupie pacjentów nowotwory rzadko spotykane w ogólnej populacji, takie jak chłoniaki nieziarnicze jelita cienkiego oraz gruczolakoraki jelita cienkiego. Na podstawie obserwacji z lat 60-tych i 70-tych ubiegłego stulecia stwierdzono, że w porównaniu ze zdrowymi ludźmi, pacjenci z celiakią mają 50-100 razy większe ryzyko rozwoju nowotworów jelita cienkiego.

Postęp w rozwoju epidemiologii i statystyki medycznej sprawił, że od lat 90-tych XX wieku zaczęto bardziej krytycznie patrzeć na powyższe dane, dostrzegając określone błędy metodyczne we wnioskowaniu na temat ryzyka nowotworzenia w grupie pacjentów z celiakią. Błędy te prowadziły do zawyżania szacowanego ryzyka powstania choroby nowotworowej u chorych na celiakię. Dopiero pod koniec lat 90-tych XX wieku zaczęły pojawiać się poprawne metodycznie prace epidemiologiczne, oceniające realne ryzyko nowotworzenia u chorych z celiakią na podstawie wieloletnich obserwacji dużych populacji pacjentów.

Największą opisaną w piśmiennictwie grupę pacjentów z celiakią zebrali badacze ze Szwecji pod kierownictwem Ulrike Peters. Analizując dane ze szwedzkiego systemu rejestracji pacjentów odnaleźli oni 10.032 pacjentów, u których postawiono ostateczne rozpoznanie celiakii i których obserwowano przez średnio 8,1 lat (1-30 lat).

Zasadniczym celem badania Peters i wsp. była analiza przyczyn zgonów pacjentów z celiakią w porównaniu z przyczynami zgonów w pozostałej części populacji. Oszacowane na podstawie tej analizy łączne ryzyko zgonu pacjentów z potwierdzoną celiakią (Standarized Mortality Ratio – SMR) było równo 2-krotnie wyższe (SMR=2.0; 95% CI: 1,8-2,1) w porównaniu z resztą populacji. Obserwowano wyraźnie zwiększone (o 70%) ryzyko zgonu na różne choroby nowotworowe, z których najczęstsze były 3 schorzenia:

• rak jelita cienkiego (SMR= 17,3; 95% CI: 5,6-40,3)
• chłoniak nieziarniczy - NHL (SMR= 11,4; 95% CI: 7,8-16,0)
• rak wątroby i/lub dróg żółciowych (SMR= 4,0; 95% CI: 1,9-7,4).

Najciekawszym wynikiem pracy grupy Ulriki Peters wydaje się jednak wykazanie wyraźnego związku ryzyka zgonu z wiekiem, w którym rozpoznano celiakię. Ryzyko było najwyższe w grupie zdiagnozowanej i leczonej dopiero w wieku powyżej 10 lat (SMR= 5,3; 95% CI: 2,3-10,5). W grupie, w której rozpoznanie celiakii postawiono w wieku 2-9 lat ryzyko było nieco mniejsze (SMR= 2,2; 95% CI: 1,1-3,9). Natomiast w grupie dzieci zdiagnozowanych przed 2 rokiem życia łączne ryzyko zgonu okazało się nawet niższe (!) niż w populacji ogólnej (SMR= 0,4; 95% CI: 0,2-0,8).

Zdaniem autorów pracy świadczy to jednoznacznie o korzystnym, protekcyjnym wpływie diety bezglutenowej, która (jeżeli jest ściśle przestrzegana) całkowicie niweluje ryzyko powikłań celiakii. Dodatkowo stwierdzone zaskakujące zmniejszenie, w porównaniu ze średnią populacyjną, ryzyka zgonu w grupie dzieci z celiakią rozpoznaną przed 2 rokiem życia można wytłumaczyć bardziej starannym nadzorem lekarsko-rodzicielskim w tej grupie dzieci.

Wydaje się, że dzieci z typową, wcześnie rozpoznaną celiakią, ściśle przestrzegające diety bezglutenowej, mają podobne perspektywy zdrowotne jak ich zdrowi rówieśnicy.

Spośród prospektywnych badań populacyjnych, porównywalnych metodyką, aczkolwiek ustępujących badaniami Peters i wsp. pod względem wielkości próby, należy wymienić badania Logana, Corrao, Westa oraz Carda.

Logan i wsp. śledzili losy 653 pacjentów z celiakią z regionu Edynburga. Współczynnik SMR był podobny jak w badaniach Peters i wsp. - wynosił 1.9 (95% CI: 1.5-2.2). Oprócz zwiększonego ryzyka chorób limfoproliferacyjnych Logan i wsp. wykazali zwiększone ryzyko rozwoju raka przełyku. Ryzyko zachorowania i zgonu było największe w okresie do 1 roku od rozpoznania celiakii i włączenia diety bezglutenowej. Potem ryzyko liniowo malało.

Corrao i wsp. do prospektywnego badania zakwalifikowali 1072 kolejnych pacjentów ze świeżo rozpoznaną celiakią oraz ich 3384 krewnych pierwszego stopnia. Wszyscy pacjenci mieli celiakię rozpoznaną dopiero w wieku dorosłym. Współczynnik SMR wynosił 2.0 (95% CI: 1.5-2.7). Zauważalny był wyraźny związek ryzyka nowotworu z nasileniem objawów celiakii. U pacjentów z jawnymi klinicznie objawami zespołu złego wchłaniania SMR wynosił 2.5 (95% CI: 1.8-3.4). podczas gdy u pacjentów skąpoobjawowych, lub wykrytych screeningiem serologicznym SMR nie różnił się od średniej populacyjnej (1.1; 95% CI: 0.5-2.2).